DIVOVSKA PLANINA NASTANJENA VILAMA

Uzdignuta kao čudesno zeleno ostrvo u ustalasalom moru starovlaških planina, Golija se kao ogromni div, dug 32 kilometra, smestila između reka Ibar, Moravica i srednjeg toka Studenice, te planina Radočela i Peštera. U njenom podnožju, u selu Kumanica, oko 17 km jugozapadno od Ivanjice, na starom, zapuštenom putu, prohodnom isključivo za pešake i konje, u blizini vodenice potočare, protegao se preko reke Moravice i jednolučni kameni most iz doba Nemanjića (dužina 14 m, širina 2,40 m), koga zovu i „Rimski most”. Ovim mostom su prema Sandžaku nekada davno išli trgovački karavani, a danas ga koriste samo pešaci, dok se oko njega granaju brdski putići, kojima putnik namernik može da se otisne u istraživačku avanturu upoznavanja Parka prirode Golija, te Rezervata biosfere „Golija-Studenica”, koji se prostire na 53.804 hektara.

Golija je jedna od najlepših i šumama najbogatijih planina. U nekim delovima mogu se videti stabla visoka i do 40 metara, a njena flora čini 25 procenata biljnog sveta Srbije. Bogata je i bujnim pašnjacima i mnogobrojnim izvorima čiste vode, bajkovitim jezerima i kulturnim spomenicima s kraja 12. i početka 13. veka, o kojima se s kolena na koleno prenose legende u gorštačkim domaćinstvima u 32 sela i 150 zaseoka, koliko ih tu ima.

CRKVA SVETOG PREOBRAŽENIJA

Na samoj ivici duboke provalije, odakle se pruža neverovatan pogled na okolna brda, doline, sela i litice, stoji crkva Svetog Preobraženija u Pridvorici, tipičan predstavnik srednjovekovne raške škole. Pominje se i u Nemanjinoj povelji, datoj manastiru Studenica, kao manastir u kome su boravile monahinje i izrađivale divne tkanine, pa se domaća radinost rano razvila u Pridvorici i susednim selima. Prema legendi, u vreme kada je Stefan Nemanja završavao Studenicu, oko 1195, crkvu je podigao njegov vazal. Četiri veka kasnije je obnovljena, a danas je tu muški manastir. U neposrednoj blizini, na obroncima planine Radočelo (najviši vrh 1.643 mnv) nalazi se isposnica Svetog Save, udaljena oko 12 kilometara od manastira Studenica. Isposnica je ozidani pećinski kompleks u okomitoj stenovitoj litici, do koga se dolazi uskim drvenim mostićem priljubljenim uz stenu.

JANKOV KAMEN

Malo je planina u Srbiji koje imaju tako razgranatu mrežu savršenih šumskih biciklističkih staza, tvrde biciklisti, koji ne propuštaju trasu koja počinje od naselja Odvraćenica na 1600 mnv, odakle je i najbolji spust prema Novom Pazaru, Raškoj, Pešteru, Sjenici, Ivanjici, te čarobnoj dolini Studenice, kroz najlepše i najgušće golijske šume. Od Odvraćenice makadamski put vodi i do najvišeg vrha Golije, Jankovog kamena, odakle sledi uživanje u čudesnom spuštanju kroz guste četinarske drvorede, pa mešovite šume, do sela Gradac, gde se na imanju Dragutina Ćurčića nalazi nadaleko čuveni Gradački krst, s hrišćanskim simbolima iz 1662. godine.

Selo Gradac raštrkalo se na nadmorskoj visini od 535 do 940 metara, u gornjem slivu reke Brvenice, koja izvire u centru sela. Čine ga Kotraže (Radovići i Čorbići), Gornji Gradac (Čorbići, Glavica, Munaci i Rakovići) i Donji Gradac (Vesovići, Nikolići i Češljari).

MANASTIR GRADAC

U Gornjem Gradcu, u Munacima, na uzdignutoj zaravni iznad Gradačke reke, nalazi se manastir Gradac iz 13. veka, izgrađen u maniru Raške škole sa uticajem gotičke arhitekture, kao zadužbina Jelene Anžujske. Pripada takozvanoj ibarskoj kulturno-turističkoj zoni u kojoj se, pored njega, nalaze i manastiri Žiča, Studenica, Stara Pavlica, Nova Pavlica i Banjska, te tvrđave Maglič, Brvenik i Zvečan, grupisani na relativno malom prostoru.

Do manastira Gradac se stiže Ibarskom magistralom, a osam kilometara od Raške ka Kraljevu, kod Markovog konaka, skreće se levo. Manastir današnji izgled dobija krajem 19. veka. Bogato ukrašena crkva posvećena je Blagovestima. U sklopu manastira je i crkvica Svetog Nikole u kojoj je sačuvan živopis iz 14. veka. Monahinje se danas bave ikonopisanjem, tkanjem i proizvodnjom ambalaže. U hramu se nalaze dve grobnice, u jednoj je sahranjena kraljica Jelena, a u drugoj njena kći. Prema legendi, iz ljubavi prema Jeleni Anžujskoj, srpski je kralj Uroš pred njen dolazak u Srbiju naredio da se dolinom Ibra, od Kraljeva do Raške, posadi jorgovan, da bi je podsetio na rodnu Provansu.

SLAPOVI NA RECI IZUBRI

Pecaroši, berači lekovitog bilja i planinari vole da dolaze i u gostoljubive Deviće, selo u samom središtu rezervata biosfere, na 740 m nadmorske visine, na ušću Brusničke reke u Studenicu. Tu se peca potočna pastrmka, bere preko 100 vrsta lekovitog bilja, ali i šumsko voće i pečurke, a posebna atrakcija su slapovi na reci Izubri. U blizini Devića je i jezero na Jelaku, prirodni fenomen, gde se u vreme sušnih dana nivo vode podiže, a u vreme kišnih dana smanjuje. Pastrmke potočare ima i u bistrim vodama Moravice i Nošnice, a kalifornijske u selu Međurečje. Na Braduljičkoj reci nalazi se mrestilište potočne pastrmke, jedinstveno u Srbiji. U blizini je i selo Lisa, gde se ide zbog prirodne lepote Hadži-Prodanove pećine i jezera u Vučkovici, ali i divnih domaćina, koji goste upućuju u tajne pečenja rakije i nude lokalnim specijalitetima, sirom i pršutom. Tu se najbolje odmara, sluša vetar u krošnjama ili šeta do brda Venac, odakle puca vidik na sve strane.

SVATOVSKO JEZERO

Na severozapadnoj strani Golije nalazi se čuveno Dajićko jezero, koje nazivaju i Tičar jezero, jer je ispod uzvišenja Tičar, na 1438 metra nadmorske visine, u gustoj četinarskoj šumi. Svakog 21. jula tu se održava sabor, koji posećuju meštani i turisti. Trouglastog oblika, kao neko svevideće gorsko oko, jezero je formirano od atmosferskih padavina koje su vremenom napravile udubljenja. Ovo jezero, dugačko svega 10 do 15 metara, bilo je inspiracija za mnogobrojne legende, ali i naučne radove. O njemu su pisali i Josif  Pančić i Jovan Cvijić, a proučavao ga je i Nedeljko Košanin, koji je oko 1900. godine zapisao i mnogobrojne legende, poput one da se tu okupljaju gorske vile. Meštani ga zovu i Svatovsko jezero, prema predanju da su se tu utopili svatovi.

Mitovi i legende nerazdvojivi su deo folklora Golije, a jedno od najlepših narodnih predanja je o dva pobratima Rajku i Janku, koji su se kladili ko će pre da iznese poveći kamen na vrh Golije. Rajko je brzo nosio svoj kamen i blizu vrha se spotakao i ispustio ga i kamen je pao u potok. Janko je polako nosio svoj kamen, ali je sigurno stigao do vrha. Otuda se vrh Golije zove Jankov kamen, a potok u koji se otkotrljao Rajkov kamen meštani nazivaju Rajkov potok.