VILINGRAD U KOME SE PREPLIĆU PUTEVI I LEGENDE

Na desnoj obali reke Nišave, nedaleko od njenog ušća u Južnu Moravu, nalazi se grad Niš, administrativni, vojni i trgovinski centar različitih država i carstva više od dva milenijuma. Još u trećem veku pre nove ere Kelti su to prvo naselje gde su se preplitali putevi, vetrovi i mitovi nazvali Vilingrad, po Vilinoj reci (Navissos), jer su se baš tu okupljala ta mitska bića. Po drugoj verziji vila Naisa bila je posestrima Ivana Kosančića, vojvode cara Lazara, koja se i danas krije u mutnim rukavcima reke i tuguje za izgubljenim bratom i nestalim vilinskim carstvom. Zapravo, i grad i reka nikada nisu promenili ime ni njegovo značenje. Rimljani su Niš prozvali Naissus, za Vizantince je bio Nysos, za Nemce je bio Nissa, a Sloveni mu dadoše ime Niš, po svoj prilici po plemiću Niši, koji je od kamena sa Humske čuke podigao tvrđavu na reci.

Niška tvrđava, izgrađena na prostoru antičkog utvrđenja nastalog u rimsko doba, okružena kamenim zidovima u dužini od dva kilometra, simbol je grada. Sadašnji oblik dali su joj carigradski kamenoresci i zidari u 18. veku, kada je služila kao vojno utvrđenje, sa haremima, hamamima i džamijama. Danas je tu Letnja pozornica gde se održavaju filmski i muzički festivali, kao i brojne galerije, ateljei i, naravno, kafane.

„NIŠLIJSKI KALFA”

Nišlije su oduvek volele kafanu, poput legendarne „Kalčine kafane” (danas je tu trgovački centar „Kalča”), koja je dobila ime po poznatom niškom ljubitelju sevdaha. Ništa neobično da je grad opevan i u mnogim kafanskim pesmama, poput „Oj, Nišavo” i „Gde ima drvo visoko” (Desimir Stanojević), „Kude je taj Niš” (Trio Palilula), „Kod Margera” i „Niške meraklije” (ansambl Merak), „Sve niške kaldrme” (Miki Đorđević), „Lepa Nišlijka” (Predrag Živković Tozovac) i tako redom, sve do sto godina stare pesme s mnogo verzija „Nišlijski kalfa”, u kojoj se pominje Brzi brod.

Nastao u srednjem veku, Brzi brod je prema turskom popisu iz 1516. bio jedno od 111 sela niške nahije. Danas je deo gradske opštine Medijana, na čijem se ataru nalazi i glavni arheološki lokalitet iz bronzanog doba, nalazište „Medijana grupe”, koje je u neposrednoj blizini arheološkog nalazišta iz doba Rimskog carstva. Rimska Medijana (lat. Mediana) je za vreme vladavine cara Konstantina Velikog, koji je tu i rođen, bila velelepno naselje s bogatim letnjikovcima pored puta, koji je od Naisa vodio na istok prema Konstantinopolju. Svake godine od prvog do petog januara Nišlije slave dane Sv. cara Konstantina i carice Jelene raznim sportskim, naučnim i kulturnim događanjima.

U gradskom okruženju je još jedan čuveni spomenik Ćele-kula, nastala posle bitke na Čegru, za vreme Prvog srpskog ustanka. U četvorougaonoj Ćele-kuli, visokoj oko četiri metra, uzidane su 952 lobanje srpskih ustanika, što je bila odmazda Turaka. Resavski vojvoda Stevan Sinđelić, koji je bio bez podrške u turskom okruženju, ispalio je hitac iz kubure u magacin baruta, pa su od eksplozije stradali i Srbi i Turci. Ovaj nemi svedok turske surovosti i srpskog rodoljublja nalazi se u ravnici, pored puta za Istanbul, a danas je i jedan od simbola grada.

BABA MILKA I BABA KATA

Dah istorije oseća se u Nišu na svakom koraku. Kazandžijsko sokače u Kopitarevoj ulici očuvani je deo stare niške čaršije s kraja 19. veka, kada se na tom prostoru nalazila Sagr Cincar mahala (sagr na turskom znači zanatlija). U to doba je ovaj deo Niša bio jaka zanatlijska četvrt. Najrazvijeniji je bio kazandžijski zanat sa 13 kazandžija, a poslednje kazandžijske radnje su zatvorene devedesetih godina prošlog veka. Danas se u tom starom ambijentu nalazi puno dobrih restorana i kafea.

AEROPLANSKA ESKADRILA

Godine 1912. vojvoda Radomir Putnik doneo je rešenje o formiranju Vazduhoplovne komande sa sedištem u Nišu. U njen sastav su ušli Aeroplanska eskadrila i Balonsko odeljenje, Vodonička centrala i Golubija pošta. U to vreme Srbija je bila jedna od 15 zemalja u svetu koja je imala vojno vazduhoplovstvo.

Duh prošlosti vidljiv je i na Trgu kralja Milana (nekad Trg oslobođenja), koji se razvija od 1718. godine, kada su tu bili dućani i hanovi, a u centralnom delu i Spahijski pazar, koji vek kasnije postaje Bit pazar, gde se prodaju stare stvari, da bi krajem 19. veka počeo da dobija moderan, evropski izgled. Takva je i kuća trgovca Todora Stankovića Stambolije u Ulici Nikole Pašića, kao i zgrada Banovine na desnoj obali Nišave. U njoj su 4. septembra 1914. Nikola Pašić i Esad paša Toptani potpisali sporazum između Srbije i Albanije o zajedničkoj odbrani, carini i predstavljanju u inostranstvu, posebno značajan za Srbiju u zimu 1915, kada se srpska vojska povlačila kroz Albaniju.

Dah istorije vidljiv je i na očuvanoj, impresivnoj Čairskoj česmi, koju je prema projektu Josifa Rintera sagradio kamenorezac Vićenco Kaliterna 1903. Tu su i dve stare parne lokomotive jelašničkih rudara postavljene na Trgu kralja Aleksandra. Lokomotive su nekad vukle rudarske vagone sa mrkim ugljem od Jelašnice sve do Niške Banje, a rudari su im od milja dali imena Baba Milka i Baba Kata.

DANI BUREKA

Kalendar kulturnih događaja u Nišu toliko je bogat i raznovrstan da bi putniku namerniku trebalo godinu dana da ih sve obiđe. Među njima su i čuvena Gljivijada u Niškoj Banji (27–28. jun), noćni uspon na Trem na Suvoj planini (27. jun), Veliki letnji festival (1–31. jul), Međunarodna dečja kolonija animiranog filma (4–10. avgust), Sajam starih zanata i etno-stvaralaštva (9. avgust), Internacionalni Nišvil džez festival (13–16. avgust), Dani bureka (28–30. avgust), Roštiljijada (21. avgust), Međunarodni festival studentskih pozorišnih scena Urban fest (1–5. septembar), Jesenji uspon na Sokolov kamen na Suvoj planini (26. septembar), Niške muzičke svečanosti NIMUS, Simfonijski orkestar (druga polovina oktobra), Susreti profesionalnih pozorišta lutaka Srbije (15. novembar  – 15. decembar), Sajam knjiga (početak decembra) i tako dalje. Ništa neobično što se kaže da ko jednom poseti i oseti Niš, uvek mu se vraća.