JELISAVETA NAČIĆ, NEIMAR SRBIJE

Kada šetate Beogradom, da li se pitate ko je projektovao sve te stare i lepe zgrade? Oni koji znaju da ih je radila Jelisaveta Načić, prva žena arhitekta u Srbiji, možda će uz uzdah da kažu: “Šteta što ih nema više”.

Jelisaveta je rođena u bogatoj beogradskoj porodici 1878. godine. Njena porodica je posedovala kuću u današnjoj Hilandarskoj ulici i imanje u blizini današnjeg hotela Moskva. Koliko su bili bogati svedoči i to da su imali kočije koje su se iznajmljivali za balove na kraljevskom dvoru.

Kako je Srbija bila tradicionalno društvo, tako Jelisaveta nije imala podršku porodice da upiše studije arhitekture. U to vreme Sbija je svoje ljude slala na školovanje u inostranstvo. Međutim, sticajem okolnosti, 1896. na Tehničkom fakultetu u Beogradu otvorio se odsek za arhitekturu i Jelisaveta je već 1900. diplomirala i postala prva žena arhitekta u Srbiji.

U to vreme posao u državnoj službi bio je rezervisan samo za muškarce koji su služili vojsku, pa je Jelisaveta imala problem da nađe posao. Uspela je nekako da probije tu barijeru i prvo je radila kao crtač, da bi 1902. dobila službu u Inženjersko-arhitektonskom odseku Beogradske opštine.

Prvi projekat koji je Jelisaveta uradila bile su barokne stepenice na malom Kalemegdanu koje se nalaze prekoputa Francuske ambasade izrađene od unikatne vrste beogradskog granita zelene boje. Ovaj projekat je bio u sklopu velikog sređivanja Kalemegdana koji se odigravao pod dirigentskom palicom tada čuvenog arhitekte Dimitrija Leka.

Osnovna škola “Kralj Petar I” koja se i danas nalazi u Beogradu preko puta Saborne crkve je remek delo koje je Jelisaveta projektovala u svojoj 27 godini. Ova škola je bila prva škola u Srbiji koja je imala kompletnu infrastrukturu koju imaju današnje škole (struja, grejanje, sala za fizičko, svečana sala). Škola se danas nalazi pod zaštitom UNESKA, agencije Ujedinjenih Nacija za obrazovanje, nauku i kulturu.

Jedan od bisera Jelisavetine arhitekture nažalost nije preživeo. To je bila prva bolnica za tuberkulozne bolesnike koja se nalazila na Vračaru. Beograd koji je bombardovan i oštećen i u Prvom i Drugom Svetskom ratu, nije imao dovoljno novaca da obnovi zgradu koja je srušena odmah nakon rata.

Jelisaveta je učestvovala i u projektima izgradnje crkava. Prema njenim prvobitnim nacrtima napravljen je temelj crkve Aleksandra Nevskog u Beogradu. Njen celokupni projekat je crkva u Štimlju na Kosovu iz 1920. godine.

Kao i svi gradovi, i Beograd je imao plan razvoja. Tako je Jelisaveta projektovala 1911. radničke stanove u blizini Bajlonijeve pijace. Stanovi su odgovarali svim standardima tog vremena.

Nažalost zbog negodovanja beogradske čaršije i nedovoljne upornosti tadašnje opštine, Jelisavetin projekat za sređivanje Terazija nije uspeo. U centralnom delu između dve fontane trebalo je da stoji Meštrovićev “Pobednik”. Ali čaršija ko čaršija se zgražavala na “golog Pobednika” i od projekta se odustalo.

Jelisaveta je po svom ubeđenju bila socijaldemokrata i patriota. Družila se sa Dimitrijem Tucovićem. Zbog svog patriotsko gesta iz 1913, kada je na Terazijama podigla slavoluk u čast povratka sprskih vojnika iz balkanskih ratova na kom je napisala “Ima još neoslobođenih Srba”, 1916. godine završava u logoru Nežider u Mađarskoj.

A kako život piše romane, Jelisaveti se u logoru desila ljubav. Upoznaje albanskog intelektualca Luku Lukaja s kojim dobija ćerku. Jelisaveta se odriče karijere i pomaže suprugu u dizanju ustanka u Albaniji protiv italijanskih okupatora. Nakon propasti ustanka 1923. godine, porodica se seli u Dubrovnik. Jelisaveta se posvećuje vaspitanju ćerke i negovanju bolesnog muža.

Posle Drugog svetskog rata dobija penziju na incijativu Saveza arhitekata Jugoslavije jer je njena lična molba odbijena. Preminula je 1955. godine u Dubrovniku, siromašna i zaboravljena. Nepravda je delimično ispravljena jer jedna ulica u Beogradu u blizini Bajlonijeve pijace nosi Jelisavetino ime.